Vanaf 1950 is de wereldbevolking enorm gegroeid. In 1950 leefden er 2,5 miljard mensen op de planeet, inmiddels zijn het er ruim 8 miljard. Het gevolg van een betere voedselproductie en een betere gezondheidszorg.
De groei deed zich in alle werelddelen voor, maar de miljardengroei zit in Afrika en Azië. Het beeld is echter aan het kantelen. 2025 Is misschien het eerste jaar waarin de bevolking in Europa krimpt. Hetzelfde gaat de komende jaren gebeuren in China.
En ook andere Aziatische landen staan aan het begin van een krimpscenario. In Zuid-Korea is het geboortecijfer per vrouw gedaald tot 0,7, wat een ongekend snelle krimp tot gevolg kan hebben, mocht dat cijfer duurzaam zijn. Noord-Amerika is nog groeiend, maar de groei zit vooral in relatief recent toegetreden bevolkingsgroepen. Vooralsnog groeien Afrika (met Nigeria als uitschieter qua grootte), India en Pakistan nog flink door.
Vergrijzing bedreigt het verdienvermogen
Bevolkingskrimp valt in veel landen samen met een stijging van de levensverwachting. Mensen worden bijna overal veel ouder dan vijftig jaar geleden. Het gevolg is uiteraard vergrijzing.
Dat Nederland vergrijst, weten we al wel. De economische effecten beginnen ook door te sijpelen: krapte op de arbeidsmarkt, veel vacatures in de zorg, en stijgende loonkosten. Het valt te vrezen dat dit structurele effecten zijn, zelfs als kunstmatige intelligentie een serieuze impact gaat krijgen. Na jaren van heel lage inflatie moeten we niet verbaasd zijn als de inflatie zich de komende decennia maar moeilijk laat onderdrukken.
Nederland heeft de afgelopen jaren de combinatie van bevolkingskrimp en een ouder wordende bevolking opgevangen door veel mensen uit het buitenland te importeren. We hebben daardoor zelfs nog een aanzienlijke bevolkingsgroei gezien, vooral door de import van werkenden uit Oost-Europa. Maar ook die bron droogt op. Het zal in Nederland dan ook een grote inspanning vergen om het verdienvermogen van de economie op peil te houden.
Dat geldt elders ook. Voor andere landen hebben wij in Nederland vaak weinig oog, maar onze problematiek van stijgende zorgvraag bij minder arbeidsaanbod doet zich in heel Europa voor. Ook Rusland heeft een zeer zorgwekkende demografische samenstelling, die verder verslechtert door het grote aantal slachtoffers van de oorlog met Oekraïne. China staat ongetwijfeld ook voor grote uitdagingen.
Demografie en emancipatie
De demografie is dus wereldwijd uit balans. De uitputting van de planeet vraagt zeker niet om meer mensen, maar de onbalans die de krimp veroorzaakt zou je op enige termijn toch graag willen keren, denk ik, omdat die onbalans een grote impact heeft op het welbevinden van de lokale gemeenschappen. Het is daarom interessant om na te denken waar de bevolkingskrimp vandaan komt.
In Nederland heeft de opkomst van medicinale anticonceptie (de pil) een grote rol gespeeld, in combinatie met een groeiende ontkerkelijking, waarbij het de religieuze autoriteiten niet langer lukte om een hoog kindertal af te dwingen. Vrouwen kregen meer tijd en ruimte om zich te ontwikkelen en hebben die kansen met beide handen aangegrepen. Maar als we kijken naar de ontwikkeling van het vrouwenvoetbal of -wielrennen of het aantal vrouwen in de besturen van de grote bedrijven, dan valt op hoe recent de gelijkwaardigheid van man en vrouw is doorgedrongen in onze cultuur.
In Azië lijkt ook de totaal verschillende beleving van gelijkwaardigheid tussen man en vrouw een belangrijke rol te spelen in de lage geboortecijfers. Vrouwen hebben gewoon geen zin meer in een gezinsverband waarin ze een ondergeschoven en dienende positie krijgen opgedrongen, terwijl mannen van dat model nog geen afscheid kunnen nemen. Soms speelt religie nog een grote rol. In India en Pakistan staat geboortebeperking heel laag op de agenda, omdat hindoestanen en moslims beiden bang zijn dat zij qua omvang kleiner worden dan de ander.
Interessant is ook de demografie van de VS. De Republikeinen doen er onder leiding van president Trump alles aan om de dominantie van de witte man te herstellen. Mannen mogen dit proberen, maar het lijkt mij onwaarschijnlijk dat de Amerikaanse vrouw zich terug laat duwen in de ondergeschikte positie van de vorige eeuw. Het zou ook heel goed kunnen leiden tot de keuze van steeds meer Amerikaanse vrouwen om maar niet aan een langdurige relatie inclusief kinderen te beginnen. Het niet meer toelaten van immigranten leidt dan ook tot krimp.
Gelijkwaardigheid speelt ook tussen verschillende culturen en mensen van verschillende kleuren. Nederland kan zijn verdienvermogen niet overeind houden zonder arbeidsmigratie van buiten Europa. Dat geldt voor de andere Europese landen evengoed. Dat daarbij een belangrijke bron in Afrika kan liggen is evident. Afrika heeft immers nog een jonge en sterk groeiende bevolking, die steeds beter is opgeleid. Dat gaat alleen maar goed als we een cultuur van gelijkwaardigheid weten op te bouwen. Daar zijn we op dit moment niet mee bezig. Het verkiezingsprogramma van de VVD bevat het woord Afrika niet eens.
Demografie als mogelijke vijand van de toekomst
Bejaarde mannelijke autocraten (bijvoorbeeld Trump, Orban of Poetin) kunnen zich waarschijnlijk weinig voorstelling maken van de demografische gevolgen van het gebrek aan gelijkwaardigheid waar zij op inzetten. Maar anderen zouden moeten beseffen dat zij, door de gelijkwaardigheid van mensen te negeren of ontkennen, de demografie als vijand van de toekomst tegemoet kunnen zien, met alle economische gevolgen die daar bij horen.
Bernard ter Haar heeft als topambtenaar gewerkt op de ministeries van Financiën en SZW. Op dit moment is hij bestuurder bij NLFI. Ter Haar schrijft maandelijks voor Investment Officer over de relatie tussen overheid en markt.