Misschien herkent u het wel in uw eigen omgeving: een ouder iemand die zich gedraagt alsof de tijd voor hem of haar stil staat. En dus is er echt geen aanpassing nodig hoor, in bijvoorbeeld de woonsituatie. Het is de ontkenning van de onvermijdelijkheid van de toekomst.
Maar dat is niet een verschijnsel dat alleen ouderen treft. Als je een beetje om je heen kijkt zie je het op talrijke plekken gebeuren. In Frankrijk bijvoorbeeld, waar al maandenlang wordt gedemonstreerd tegen de verhoging van de pensioenleeftijd. Alsof betaalbaarheid van de pensioenen niet kwetsbaar wordt als de levensverwachting van mensen fors is gestegen en nog verder zal stijgen.
Ik vraag me bij klimaatsceptici ook al jaren af wanneer de onvermijdelijkheid van de toekomst van klimaatverandering tot hun denkwereld zal doordringen. In het bedrijfsleven kom je het ook regelmatig tegen. Ondanks het adagium dat stilstand achteruitgang is zie je toch veel CEO’s die zeggen dat innovatie binnen hun bedrijf belangrijk is, maar er weinig tijd en ruimte voor vrijmaken.
En in het openbaar bestuur en de politiek is het bijna schering en inslag. De maatschappelijke risico’s en negatieve trends waarbij jarenlang wordt weggekeken, zijn talrijk. Kijk naar het stikstofvraagstuk dat al decennialang bestaat. Of naar de wooncrisis. Of naar het pandemie-risico dat al meer dan vijftien jaar geleden uitvoerig was beschreven. Maar kijk ook naar de kansenongelijkheid en het geleidelijk groeiende ongemak in de samenleving en de daaruit volgende toegenomen kwetsbaarheid van ons huidige democratische bestel. Of naar de normalisering van het ecstasy- en cocaïnegebruik en hoe dat beleidsmatig (niet) wordt tegemoet getreden. Houdbare oplossingen die standhouden in de onvermijdelijke toekomst worden maar zelden gezocht of gevonden. De politieke oriëntatie is heel erg op het heden, en voor de populisten tegenwoordig misschien nog wel meer op het verleden gericht.
Wegkijken maakt ingrijpen kostbaar en pijnlijk
Dat is natuurlijk jammer, want we weten eigenlijk heel goed dat het niet erkennen van de onvermijdelijkheid van de toekomst leidt tot crisis en conflict, en uiteindelijk tot maatregelen die veel harder en pijnlijker zijn dan als veel eerder zou zijn gereageerd. Ook dat geldt in het persoonlijke leven, in het bedrijfsleven en in het politieke bedrijf.
Laat ik maar eens beginnen bij het Nederlandse grootbedrijf. We kennen al jarenlang de noodzaak van verduurzaming en zorgvuldiger omgaan met de planetaire grenzen, het grootbedrijf weet dat zelf dus ook. We zien ook al een jarenlange beweging van steeds minder ontzag en zelfs wantrouwen tegenover de macht van het geld, terwijl het grootbedrijf steeds eenzijdiger op het belang van de aandeelhouder lijkt te sturen. Het wordt steeds indringender en onvermijdelijker dat op zowel de circulariteit als de maatschappelijke oriëntatie wordt geacteerd, om een constructieve relatie tussen bedrijf en samenleving houdbaar te maken. Dat acteren is tot nu toe niet of veel te weinig gebeurd, en de meest slappe actie is wel te dreigen met weglopen.
In het openbaar bestuur liggen de voorbeelden voor het oprapen. Het huidige kabinet wandelt van crisis naar crisis. Het stikstofprobleem is een goed voorbeeld van hoe pijnlijk het voor bijna alle Nederlanders is geworden om tot een oplossing te komen, de woningnood leidt tot knellende situaties voor starters en aandachtsgroepen, het veel te trage tempo van de energietransitie leidt een noodzaak tot radicale maatregelen, maar ook staan er te weinig mensen voor de klas, en wordt de kloof in het aantal gezonde levensjaren tussen hoog- en minder opgeleide mensen een steeds groter probleem in een vergrijzend Nederland.
Onvermijdelijkheden zichtbaarder maken
Om het wegkijken bij de onvermijdelijkheden van de toekomst te bestrijden helpt het om de toekomstige trends goed te analyseren en breed bespreekbaar te maken. Jarenlang hameren op de onhoudbaarheid van onze oudedagsfinanciering, en dat hameren is al in het eind van de vorige eeuw begonnen, heeft uiteindelijk geleid tot een geleidelijke verhoging van de AOW-leeftijd. Met de kennis van nu over het gehele vergrijzingsvraagstuk was die trendanalyse te smal. Maar voor de financiële kant wel effectief.
Ten aanzien van het klimaatvraagstuk is ook uitzonderlijk mondiaal eendrachtig ervoor gekozen om maximaal in te zetten op de analyse van alle trends die het gevolg zijn van de klimaatverandering. Als het IPCC niet bestond zou je het nog vandaag oprichten. Het zou ook goed zijn als nu mondiaal en nationaal wordt nagedacht over een adequate beleidsreactie op de volgende pandemie. Betere langetermijnanalyses kunnen helpen om beter langetermijnbeleid te ontwikkelen en daar ook het maatschappelijk draagvlak voor te krijgen. Bij voorkeur in een relatief vroeg tijdstip zodat ingrijpen nog niet veel pijn hoeft te doen.
Verantwoordelijkheid zelf oppakken
Misschien is het goed om tenslotte even het mogelijke misverstand weg te nemen dat de overheid verantwoordelijk is voor het management van alle toekomstige trends. Burgers en bedrijven mogen best verantwoordelijk gehouden worden voor hun eigen acties om op een verstandige manier met de ontwikkelingen van de toekomst om te gaan. Politieke partijen moeten de onvermijdelijkheden van de toekomst niet ontkennen. Consumenten en producenten moeten zich rekenschap geven van het feit dat niet alles overal meer kan en hun gedrag daarop aanpassen. Dat hoeft niet altijd vervelend te zijn. Een onvermijdelijke toekomst kan ook best heel prettig zijn. Als je op tijd beweegt.
Bernard ter Haar heeft als topambtenaar gewerkt op de ministeries van Financiën en SZW. Op dit moment is hij werkzaam bij ABDTopconsult van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK). Ter Haar schrijft maandelijks voor Investment Officer over de relatie tussen overheid en markt.