Na het afronden van mijn proefschrift in de theoretische kernfysica ben ik ook afgestudeerd als econoom. Bij het uitreiken van mijn diploma vroeg de examencommissie welke discipline ik nu het moeilijkst vond. Zij vermoedden dat ik de fysica op dat voetstuk zou zetten. Ik heb toen geantwoord dat daar geen eenvoudig antwoord op te geven viel.
Natuurlijk is theoretische fysica veel abstracter dan economie, en de bijbehorende wiskunde is heel ingewikkeld (ik zou het nu ook niet meer kunnen). Maar het moeilijke van economie is vooral hoe te schiften welke maatschappelijke en sociale feiten belangrijk zijn en welke niet, als je probeert een bepaald economisch fenomeen te duiden. De overvloed aan feiten in de echte wereld van de economie is zoveel groter dan die in de wereld van een zorgvuldig gekozen laboratorium-opstelling in de fysica.
Trump ontkent de feiten
Ik kom op deze herinnering door een aantal recente gebeurtenissen in de Verenigde Staten. President Trump ontslaat de directeur van het statistisch bureau, omdat de werkgelegenheidscijfers hem niet aanstaan. Kort daarna brengt zijn kabinet een rapport uit over de klimaatproblematiek dat alle zorgen over de klimaatcrisis ontkent. De Amerikaanse minister van Gezondheid Robert Kennedy jr. saboteert belangrijk vaccinonderzoek, omdat hij er heel eigenzinnige theorieën over vaccinaties op na houdt. Dit zijn drie Amerikaanse voorbeelden, maar ze zijn evengoed te vinden in de politieke discussies dicht bij huis.
De voorbeelden laten zien dat je feiten en data zo kunt schiften dat je een onwelgevallige conclusie tegenhoudt en de jouw welgevallige boodschap zogenaamd kunt onderbouwen met feiten. Of dat met de Amerikaanse werkgelegenheidscijfers lukt, moeten we overigens nog afwachten.
Nieuwe feiten vermeerderen kennis
De wetenschap probeert feiten te schiften en te schikken om dingen te leren en kennis te vermeerderen. Dat gaat op een integere en transparante wijze. Andere wetenschappers moeten precies kunnen volgen hoe het dataproces is verlopen, om te kunnen beoordelen of dit adequaat is gebeurd, en om misschien verdere verbeteringen te kunnen aanbrengen en nieuwe feiten toe te voegen, zodat het wetenschappelijk inzicht steeds verder komt.
We kunnen dat allemaal een beetje van de zijlijn volgen als het om de klimaatwetenschap gaat. Het klimaat is een buitengewoon ingewikkeld systeem, en voortdurend komen er nieuwe feiten over de dynamiek van dat systeem bij, die de klimaatmodellen steeds beter maken. En helaas ook steeds zorgwekkender.
Ideeën boven feiten
Maar de mens is niet van nature een wetenschapper. Mensen hebben vaak ideeën in hun hoofd die zich moeilijk door feiten laten verjagen. Iedereen kan zich waarschijnlijk wel een gebeurtenis herinneren waarbij hij of zij even wegkeek bij een bepaald feit, omdat het zo slecht uitkwam.
Sommige bedrijven gaan kapot omdat de leiding de zeggingskracht van de feiten ontkent of de feiten zo manipuleert dat anderen moeten geloven dat het geweldig gaat met een bedrijf dat al op omvallen staat. Of de bedrijfsleiding kiest voor de buitenwereld een heel maatschappelijk verantwoord profiel, bijvoorbeeld groen en duurzaam, door vooral veel data over vervuilende activiteiten te maskeren. ‘Greenwashing’ is een heel normaal woord geworden.
Waarheden gebaseerd op selectieve data
Ideologen en politici maken graag gebruik van het menselijk fenomeen om liever vast te houden aan bepaalde ideeën, dan aan de feiten. Populisten proberen hun achterbannen ideeën aan te praten die soms regelrecht onwaar zijn, maar vaak gebaseerd zijn op een heel selectieve set data, om de ideeën toch een vorm van feitelijke basis te geven.
Onwaarheden zijn gemakkelijk te checken. Kranten hebben dat een aantal jaar lang geprobeerd met ‘fact checking’, en vele kwamen erachter dat het ontmaskeren van leugens weinig deed om de zeggingskracht van het populistische verhaal weg te nemen. Selectief omgaan met feiten, zodat een bepaalde boodschap ondersteund lijkt te worden met data, is ingewikkelder te bestrijden. Immers ook de wetenschapper moet zijn data selecteren. Alleen: waar de wetenschapper gebonden is aan zo groot mogelijke integriteit als het gaat om dit schiftingsproces van feiten en data, kan de politicus vaak vrijelijk zijn gang gaan, en dat is lang niet altijd integer. Populistische politici proberen vaak de wetenschap verdacht te maken, omdat die wetenschap zo vaak hun ongelijk aantoont.
Valse feiten en maatschappelijk verval
We leven in een best ingewikkelde periode, waarin er maatschappelijk veel moet veranderen. Juist in zo’n periode is het belangrijk dat bestuurders integer met data en feiten omgaan. De geschiedenis laat al duizenden jaren zien dat het gebrek aan integriteit op dit punt uiteindelijk leidt tot maatschappelijke achteruitgang en verval.
Als de Amerikaanse politiek doorgaat in de lijn van Trump, is de Amerikaanse hegemonie geen lang leven meer beschoren. Dat legt bij ons allemaal een belangrijke verantwoordelijkheid om deze integriteit te bewaken. En heel simpel is dat niet. Lobbyisten kennen bijvoorbeeld allemaal de verleiding van het selectief presenteren van feiten en data. Bedrijven steunen vaak politieke partijen waarvan zij denken dat deze hun belangen zullen verdedigen, ook als die partijen selectieve waarheden verkondigen. Maar juist in deze tijd is het gebrek aan integriteit op dit punt maatschappelijk gezien levensgevaarlijk.
Bernard ter Haar heeft als topambtenaar gewerkt op de ministeries van Financiën en SZW. Op dit moment is hij bestuurder bij NLFI. Ter Haar schrijft maandelijks voor Investment Officer over de relatie tussen overheid en markt.