Op de korte termijn verwachten we geen brand. Maar als burgers met een eigen huis hebben we wel een opstalverzekering. Misschien omdat we dat verstandig vinden, maar vooral omdat het verplicht is. Voor bedrijven geldt die verplichting niet. De wetgever meent blijkbaar dat bedrijven professioneel genoeg kunnen handelen om de denkbare risico’s goed af te dekken.
De vraag is of dat ook echt zo is. Al jarenlang staat het pandemie-risico hoog op alle overzicht-lijstjes van kansrijke risico’s met een hoge maatschappelijk impact. Maar het aantal Nederlandse bedrijven dat zich op een pandemie had voorbereid voordat in 2020 de Covid19-pandemie toesloeg is waarschijnlijk op de vingers van één hand te tellen. Het aantal SER-adviezen over Covid19 dat sinds deze pandemie verscheen, is talrijk, maar ik heb geen enkel SER-advies over pandemieën kunnen vinden van vóór die tijd.
Weerbaarheid als ontwerp
Deze ervaringen zijn niet zonder betekenis als we nadenken over het actuele thema weerbaarheid. De Nederlandse overheid, Defensie voorop, vraagt hier veel aandacht voor en heeft alle burgers opgeroepen een pakket in huis te halen waarmee men drie dagen zelfvoorzienend kan zijn. Maar weerbaarheid vraagt om meer dan dat.
De denktank DenkWerk (waar ik deel van uitmaak) heeft in het recente rapport ‘Weerbaarheid by design’ een inventarisatie gemaakt van de nationale risico’s, en vooral van de ketens waarmee deze risico’s aan elkaar zijn verbonden. ‘Een ongeluk komt nooit alleen’ is niet alleen een gezegde, maar is ook gekoppeld aan de ervaring dat risico’s weer andere risico’s oproepen en op die manier in een keten verbonden zijn.
DenkWerk roept op tot een systematische benadering van het thema weerbaarheid met als aanbevelingen om stevige preventieve maatregelen te treffen op de knooppunten van de risicoketens, om robuuste systemen te bouwen met adequate buffers, om ketens te herkennen en kwetsbaarheid te verkleinen door tijdig te koppelen of te ontkoppelen, om processen in zetten waarmee ervaringen worden benut om te leren en aan te passen, en om samenredzaamheid te organiseren. De oproep van DenkWerk is niet alleen aan de overheid gericht, maar vooral ook aan bedrijven.
Onderschatting risico’s zit in het systeem
Dat is voor het bedrijfsleven nog een hele opgave. De Nederlandse economie is weinig weerbaar. Dat hebben diverse crises van het afgelopen decennium omstandig aangetoond. De kortetermijnfocus wint het van het op de langere termijn gerichte risicomanagement. Denk maar aan de ‘just-in-time’ logistieke processen. Het aanhouden van voorraden is nadelig voor de kortetermijn winstverwachting, en de bijbehorende kostenverhoging zou de concurrentiepositie ook verslechteren. Een brandverzekering kan er misschien nog net van af, maar de economie lijkt vooral te draaien op een systematische onderschatting van risico’s. Bij de banken heeft dat in het vorige decennium geleid tot de kredietcrisis.
De overheid geeft hierin overigens zelf totaal het verkeerde voorbeeld. Burgers moeten drie dagen zelfredzaam zijn, maar het Nederlandse leger heeft te weinig munitie en afweersystemen om zich drie dagen te kunnen verdedigen. De overheid was ook niet voorbereid op een pandemie, en heeft recent de budgetten voor pandemie-preventie doodleuk geschrapt. Het ministerie van Financiën wordt ook bijna panisch als gewezen wordt op de noodzaak om buffers aan te houden. De overheden plannen meer dan 200.000 nieuwe woningen in het laagstgelegen deel van Nederland, alsof er geen klimaatrisico’s bestaan. Veel politici zijn enorm bezig de polarisatie van de Nederlandse samenleving te versterken, terwijl sociale ongelijkheid en polarisatie belangrijke knooppunten zijn in de nationale en wereldwijde risicoketens.
Professioneel handelen moet zich op de lange termijn richten
Weerbaarheid is dus een actueel en urgent onderwerp, maar niet gemakkelijk. Het versterken van de weerbaarheid vraagt een systemische verandering in de economie en het overheidshandelen. Je zou graag willen vermijden dat je weerbaarheid wettelijk moet verplichten. Net als bij de brandverzekering hoop je te kunnen rekenen op een afdoende professioneel inzicht in risico’s en de beheersing daarvan. Maar dan moet dat professionele inzicht zich wel veel meer richten op de langere termijn dan op de kwartaalcijfers of de jaarcijfers.
De politiek probeert zichzelf wel steeds meer wettelijk te verplichten tegen risico’s. Denk aan de klimaatwet, de stikstofwet of de spreidingswet. Misschien moet er ook maar een pandemiewet komen. Maar veel beter zou het zijn als de Nederlandse politiek zich de professionaliteit aanleert om over de lange termijn na te denken en daar het handelen op te richten. De risicovolle tijden waarin we leven vragen er om.
Bernard ter Haar heeft als topambtenaar gewerkt op de ministeries van Financiën en SZW. Op dit moment is hij bestuurder bij NLFI. Ter Haar schrijft maandelijks voor Investment Officer over de relatie tussen overheid en markt.