2024 is voor het voortbestaan van het verschijnsel van de democratische rechtsstaat een heel belangrijk jaar. Meer dan drie miljard mensen mogen dit jaar naar de stembus. Dat klinkt heel positief, maar niet elke verkiezing is de uiting van het goed functioneren van een rechtsstaat.
In Rusland staat bijvoorbeeld bij de presidentsverkiezingen de uitslag al vast. In het voortraject wordt er alles aan gedaan om elk tegengeluid in de kiem te smoren. En net als voorgaande keren zal ongetwijfeld de inhoud van de stembussen zelf ook nauwlettend van het goede resultaat worden voorzien. In de VS vinden misschien wel de belangrijkste verkiezingen van dit jaar plaats. Volgens de peilingen is de kans groot dat, ondanks zijn criminele verleden, Trump wordt gekozen op een uiterst autocratisch programma. In Nederland hebben we de verkiezingen net achter de rug, en die hebben een overwinning opgeleverd voor de man die zijn eigen partij heel autoritair beheerst en in het verleden Poetin luidkeels heeft bejubeld als sterke leider.
Oorlogsjaar
2024 is niet alleen begonnen als verkiezingsjaar, maar ook als een oorlogsjaar, en daarvan lijkt het einde niet in zicht. De oorlog in Oekraïne is nog lang niet voorbij, en in het Midden-Oosten heeft Hamas een lont aangestoken in het kruitvat dat deze regio al decennialang, misschien al eeuwenlang is. Tal van conflicten zijn nu opgelaaid, waarbij niet alleen lokale belangen worden uitgevochten, maar ook de actuele balans tussen de wereldmachten wordt getest. De hegemonie van de VS die na de val van de Sovjet-Unie ontstond is niet vanzelfsprekend meer. Het uitproberen van de machtsverhoudingen gaat bijna altijd met veel geweld gepaard, dus dat doet het ergste vrezen.
Autocraten hebben oorlog nodig.
George Orwell schreef in 1948 de distopische roman “1984”. Daarin beschrijft hij een wereld met drie autocratisch geleide machtsblokken en waarin de gewone burger akelig wordt onderdrukt. Ik weet niet hoeveel mensen de roman gelezen hebben, de meeste mensen zijn pas na 1984 geboren, maar de zin “Big brother is watching you” heeft bijna iedereen wel meegekregen, vermoed ik, inclusief de dreigende betekenis van die kreet.
Die machtsblokken uit “1984” zijn voortdurend met elkaar in oorlog. Oorlog helpt om burgers onder druk te houden, oorlog helpt ook om de economie richting te geven. Oorlog is ook vandaag de dag soms nodig om autocraten in het zadel te houden. Poetin zal zijn leiderschap ongetwijfeld moeten inleveren als de oorlog met Oekraïne zonder voor hem gunstig resultaat wordt beëindigd. Niemand gelooft dat de Israëlische premier Netanyahu het einde van de oorlog met Hamas politiek zal overleven.
1984 klinkt weliswaar alsof het al lang achter ons ligt, maar de waarschuwing in het boek is nog razend actueel. Angst voor een toekomst die er heel anders uit gaat zien dan het verleden, vanwege de digitalisering, de klimaatverandering, de nieuwe geopolitieke verhoudingen, de vergrijzing en nog andere uitdagingen, kan de kiezer van 2024 , voor zover die überhaupt al iets te kiezen heeft, verleiden tot een reactionair conservatisme, waarbij het autocratische gedachtengoed snel boven komt drijven.
De economie heeft een goed functionerende rechtsstaat nodig
Autocratieën kunnen misschien wel een oorlogseconomie aanjagen, maar een economie die zich richt op het brede belang van alle burgers blijkt in het verleden onder een dergelijk regime niet te kunnen floreren. Dat is ook logisch. Een economie heeft creativiteit nodig, vrijheid van geest en van handelen om nieuwe wegen te ontdekken en om verstandige beslissingen te kunnen nemen. Vrijheid van geest en vrijheid van handelen is iets dat een autocraat niet kan gebruiken en bij voorkeur zo veel mogelijk probeert te onderdrukken.
Onze planeet heeft een rechtsstaat nodig
Tijdens de klimaatconferentie in Dubai is eind vorig jaar nog maar eens vastgesteld dat het een grote inspanning zal vragen om de planeet leefbaar te houden. Maar er is ook een toekomstbeeld overeind gehouden waarbij de klimaatverandering beheersbaar is, met een grote energietransitie als basiselement. Het is best moeilijk dat toekomstbeeld te rijmen met een toekomst die zou worden aangestuurd door de machthebbers van bijvoorbeeld Iran en Rusland, die vooral bezig zijn met hun eigen machtsbasis, helemaal niet met het lange termijnbelang van hun eigen bevolking of dat van de wereld, en bovendien afhankelijk zijn van de inkomsten van hun fossiele bronnen. Mondiale vraagstukken, zoals het klimaatprobleem en de uitputting van de aarde, vragen om heldere internationale afspraken en regels waar iedereen zich ook aan wil houden. Het vraagt dus om een internationaal beleefde rechtsstaat.
Hard werken voor een leefbare toekomst
2024 wordt dus een heel spannend jaar. Het functioneren van een democratische rechtsstaat is geen vanzelfsprekendheid. Dat dachten we misschien na de val van de Berlijnse muur, maar de werkelijkheid heeft sindsdien iets heel anders laten zien. Die rechtsstaat was ook niet vanzelf ontstaan. Daar is hard voor gevochten. Dat zal de komende jaren weer moeten gebeuren. Geloofwaardigheid en een positief perspectief moeten daarbij voorop staan. Dat is nodig om de wereld te overtuigen, dat is nodig om in de wereld te kunnen opereren. Geloofwaardigheid moet van overheden komen die uitdragen dat zij de rechtsstatelijke principes huldigen en dat in hun gedrag ook laten zien. Het moet ook komen van het grootbedrijf, dat laat zien dat het voor de toekomst van de mensheid kiest en niet voor het korte termijn belang van de aandeelhouder. Want alleen in die gezamenlijkheid ontstaat een maatschappelijke kracht die de impact kan maken die deze wereld dit jaar zo nodig heeft.
Bernard ter Haar heeft als topambtenaar gewerkt op de ministeries van Financiën en SZW. Op dit moment is hij bestuurder bij NLFI. Ter Haar schrijft maandelijks voor Investment Officer over de relatie tussen overheid en markt.