De gemoederen in de discussie over de witwaswet lopen hoog op. In de jungle van regels, privacy en rammelende opsporingsmethodes doet het gedrag van voor en tegenstanders niet onder voor een gorilla-gevecht.
De maatschappelijke veiligheid is in het geding en de welwillende burger is straks in de aap gelogeerd. Het fundament van de discussie rondom de witwaswet ligt niet bij rationele feiten, maar bij biases van het dierenbrein.
Ontvangen als een aap in de porselein kast
Feit is dat bestrijding van criminaliteit tot algemeen nut dient en hierbij de grondrechten van de rechtschapen burger beschermd moeten worden. Het logische gevolg zou zijn dat de instanties die expert zijn op het gebied van geld, privacy en wetgeving als drie musketiers de handen ineen slaan in de strijd tegen criminaliteit. Het tegendeel is waar: overheid, banken en de autoriteit persoonsgegevens zijn verwikkeld in een duel ter bescherming van de eigen eer.
De gemeenschappelijke factor die hiervoor de weg vrijmaakt, is stress. Stress bij de financiële instellingen vanwege angst voor buitenproportionele kosten en sancties, stress bij de overheid vanwege falend opsporingsbeleid en stress bij de autoriteit persoonsgegevens om de privacy van de burger.
Als mens onderscheiden wij ons van apen doordat wij ons reptielenbrein, zoogdierenbrein en rationele brein in harmonie kunnen laten samenwerken. Bij stress nemen het apenbrein en reptielenbrein echter de regie over wat in de witwasdiscussie leidt tot biases, oftewel vooroordeel of vooringenomenheid die een objectieve waarneming of beoordeling van feiten in de weg staat.
‘Illusie van Controle’
Het dierenbrein houdt van orde en regelmaat. Criminaliteit veroorzaakt chaos en ontwricht de maatschappij. Het uitbannen van criminaliteit heeft als doel orde te scheppen. Nu de opsporingsmethodes onderhevig blijken te zijn aan willekeur, veroorzaakt ‘Illusie van Controle’ dat het gevolg van deze willekeur anders gezien wordt dan het in werkelijkheid is. Dit leidt tot vastklampen aan logisch klinkende argumenten zodat de idee ontstaat dat er controle is over de situatie. Logisch is echter iets anders dan rationeel en objectief. De “Illusie van Controle” leidt ook tot de neiging om de argumenten van anderen kritisch te bekijken en dit na te laten bij de eigen argumenten.
Selectieve Waarneming
De strijdende partijen registreren enkel en alleen informatie die de eigen gekozen koers bevestigen. Hierbij is er sprake van een onvolledig beeld van de werkelijkheid. Deze bias leidt tot een onnauwkeurig beeld waardoor men niet in staat is om beschikbaar feitelijk bewijs te begrijpen dat van de eigen koers afwijkt. Het gevaar van selectieve waarneming is dat men steeds meer vatbaar is voor latere misrekeningen bij uitwerking van de witwaswet. Selectieve waarneming gaat immers hand in hand met selectieve besluitvorming.
De toewijding aan een gekozen koers en eigen overtuiging is dermate groot dat de desbetreffende personen iedere actie en ieder nadelig gevolg rationaliseren om maar de gekozen koers te kunnen blijven volgen. Hierdoor leert men niet van fouten. Het is zoveel prettiger voor het dierenbrein als de eigen koers juist is dan te moeten kijken naar het bewijs dat dit er slecht uitziet. Rationaliseren is niet rationeel afwegen.
Drie Musketiers
Het ontbreekt aan een duidelijk pas voorwaarts in de strijd om de witwaswet. De drie strijdende partijen zullen als drie musketiers in harmonie moeten samenwerken om criminaliteit uit te bannen en de grondrechten van de welwillende burger te beschermen. De maatschappij heeft baat bij een proces waarbij alle belangen worden gewaarborgd op zowel de korte als lange termijn.
Er is hoop! Zodra de mens het reptielen, apen en rationele brein in harmonie laat samenwerken is niets onbereikbaar. Het is nu aan de strijdende partijen om gezamenlijk de aap op de schouder te nemen.
Anne Abbenes is financieel psycholoog, trainer/coach, adviseur en onderzoeker van financieel gedrag. Zij is lector Behavioral Finance & Financiële Psychologie aan onder andere de UCLL (Associatie KU Leuven) en bestuurder bij het Financial Psychology Institute Europe®. Daarnaast is zij internationaal (court) mediator, onderhandelaar en arbiter en is zij master in financial planning.