Ik betoogde vorige week dat de huidige krapte van de arbeidsmarkt deels wordt verklaard door de pandemie en de nasleep daarvan. Dat deel beschouw ik daarom als incidenteel en minder structureel dan vaak wordt verondersteld. Voor de pandemie was de arbeidsmarkt echter ook al krap, dus er is eveneens een meer structureel deel.
Wat kunnen we aan de arbeidsschaarste doen? Om die vraag te beantwoorden, moet je eerst zicht hebben op de oorzaken. Natuurlijk speelt demografie, en dan met name de vergrijzing, een rol. Met het verhogen van de pensioenleeftijd proberen we dat effect te beperken. Ik denk echter niet dat de vergrijzing het kernprobleem is.
De krappe arbeidsmarkt en de teleurstellende groei van de productiviteit zijn keerzijden van dezelfde medaille. Om de krapte te lijf te gaan, moeten we daarom de productiviteitsstijging versnellen. Mario Draghi betoogde onlangs dat we daar honderden miljarden per jaar aan moeten besteden. Goedkoper en logischer is het om eerst improductieve werkzaamheden te stoppen. En die zijn er, denk ik, genoeg. In de volksmond is er wel sprake van “bullshitbanen”. Een redelijke omschrijving daarvan lijkt mij activiteiten die weinig of geen economische of maatschappelijke waarde opleveren en waarvan de resultaten niet in een behoefte voorzien.
Dat roept de vraag op hoe die improductieve werkzaamheden kunnen bestaan in een markteconomie. In de publieke sector is geen sprake van de tucht van de markt, waardoor er een grote kans op improductieve banen bestaat. Wie heeft er belang bij om dat tegen te gaan? De bureaucratie houdt het graag in stand.
Maar ook in de marktsector zijn tal van “bullshitbanen” te vinden. Een van mijn stokpaardjes is het buitensporige aantal mensen dat zich binnen de banken bezighoudt met het voorkomen van witwassen en de financiering van terrorisme.
Om zoveel mogelijk het zekere voor het onzekere te nemen, melden banken jaarlijks een enorm aantal opmerkelijke transacties bij de Financial Intelligence Unit, die in al die meldingen verzuipt. Concurrentie tussen banken werkt hier niet, omdat ze allemaal aan dezelfde regels en handhavingspraktijken zijn onderworpen. Niemand vraagt zich af of het op deze manier voldoende maatschappelijke meerwaarde creëert om de inzet van zoveel schaarse arbeid te rechtvaardigen.
Of wat te denken van de sinds kort voor grotere bedrijven verplichte administratie van de door personeelsleden gereisde kilometers? Om nog maar te zwijgen over de Europese richtlijn die dit jaar voor de allergrootste bedrijven is ingegaan met betrekking tot rapportage over duurzaamheid. Met de beste bedoelingen uiteraard, maar is de benodigde hoeveelheid schaarse arbeid te rechtvaardigen? En wie draait voor de kosten op?
Een ander probleem in de marktsector is dat sommige bedrijven te veel marktmacht hebben, waardoor ook daar veel improductieve werkzaamheden niet door de tucht van de markt worden voorkomen. Als je een markteconomie wilt – en dat wil ik – moet je er wel voor zorgen dat er voldoende concurrentie is.
Wat opvalt, is dat de arbeidsschaarste zich vooral voordoet bij uitvoerende werkzaamheden, denk aan agent, verpleger, leraar, conducteur, loodgieter of kelner. Het ontbreekt minder aan mensen die liever een bureaubaan doen. Dat heeft waarschijnlijk te maken met de breed gedeelde voorkeur voor theoretische opleidingen boven praktische en het feit dat uitvoerend werk vaak minder goed betaalt. Dat laatste lijkt mij makkelijk te adresseren. Het eerste vergt een mentaliteitsverandering.
Heel erg ingewikkeld is het allemaal niet, dunkt mij. Vraag je bij nieuwe regelgeving altijd af of de benodigde inzet van schaarse arbeid wordt gerechtvaardigd door het maatschappelijke doel. Zorg er verder voor dat er voldoende concurrentie is tussen bedrijven en verbeter de beloning van beroepen waarvoor te weinig mensen te vinden zijn.
Heus, er is een hoop laaghangend fruit om de arbeidsschaarste te beperken en de productiviteit te verhogen. Maar ja, om dat te plukken zal ik wel een vergunning nodig hebben, moeten mijn gereedschappen aan gestelde kwaliteitsnormen voldoen en mag ik waarschijnlijk alleen op bepaalde momenten plukken.
Han de Jong is voormalig hoofdeconoom van ABN Amro. Hij schrijft wekelijks voor Investment Officer over economie en markten. Meer informatie over zijn visie kunt u lezen op Crystal Clear Economics.