Een groot deel van de beleggingsindustrie heeft het stuur uit handen gegeven. Als het niet is door passief te beleggen, dan wel door te beleggen met behulp van algoritmen, of te beleggen op basis van benchmark-fetisjisme. Sommige mensen vinden het idee te moeten rijden in een zelfsturende auto buitengewoon beangstigend. Maar stilstaan bij de consequenties van zelfsturende financiële markten lijkt vaak niet aan de orde.
Nagenoeg alle experts zijn het erover eens dat de risico’s in het financiële stelsel weer flink toenemen. Ze wijzen bijvoorbeeld op de hoge schulden van overheden en de private sector wereldwijd. De mondiale schuldenberg is met 230% hoger dan ooit. Ook de schuldintensiteit van de economische groei is inmiddels weer hoger dan vlak voor de crisis in 2008: voor elk procentpunt mondiale groei neemt de mondiale schuld met 2,4%-punt toe. Het overschot aan liquiditeit heeft wereldwijd een zoektocht naar rendement aangewakkerd. De historisch hoge beurswaarderingen van bedrijven weerhouden beleggers er niet van om hun vermogen in die bedrijven te steken. Bij gebrek aan beter – andere beleggingscategorieën zoals obligaties kennen een relatief laag verwacht rendement - nemen de meest exotische beleggingen – van kunst, oude auto’s tot voetballers – een enorme vlucht. Omdat die zich goeddeels aan het standaard toezichtkader onttrekken, zijn de risico’s niet goed zichtbaar.
Het stuur uit handen geven
De zoektocht naar rendement en de innovatie in beleggingsproducten hebben ook als consequentie dat beleggers steeds minder bezig zijn met de onderliggende, reële waarde.
Automated trading is goed voor 80 procent van de totale activiteit op de financiële markten. Een van de meest zichtbare uitingen daarvan is de toename van passief beleggen. Hiermee wordt bedoeld dat de belegging wordt gekoppeld aan de ontwikkeling van een vooraf gespecificeerde index. De massale inleg in deze zogenoemde exchange traded funds (ETFs) – mondiaal bijna 5 biljoen dollar – werkt kuddegedrag in de hand: de effecten van koersontwikkelingen worden versterkt doordat een grote groep beleggers alleen op de koers stuurt en dezelfde beslissingen neemt. Passieve indexfondsen maken gebruik van algoritmen die gebaseerd zijn op data uit het verleden. De recente, relatief rustige en ruime marktcondities wegen dan zwaar. De prestaties van passieve beleggingsstrategieën in andere marktomstandigheden zijn daarom onvoorspelbaar. Onderzoek van de Bank of England laat zien dat handel op basis van algoritmen in tijden van marktturbulentie zorgt voor slechte liquiditeit en inefficiënte prijzen, waardoor schokken worden versterkt.
Een andere trend, die al langer bestaat, is wat ik het benchmarkfetisjisme noem. Er zijn natuurlijk goede redenen om naar een benchmark te kijken. Een benchmark representeert de alternatieve kosten voor je kapitaal. Maar dat geldt alleen als het je verder niet uitmaakt wat je bereikt met je kapitaal, behalve gemiddeld scoren. Als iedereen alleen naar benchmarks kijkt, dan leidt dat tot hele rare dingen. Doordat bijvoorbeeld Unilever zijn hoofdkantoor verplaatst van London naar Rotterdam, lijkt het erop dat Unilever uit de Britse aandelenindex FTSE zal verdwijnen. Beleggers die de FTSE gebruiken als benchmarkt zullen dan uit Unilever stappen, waardoor de koers daalt. Dit heeft helemaal niets te maken met de onderliggende prestatie van het bedrijf. Voor actieve beleggers het moment om in te stappen, lijkt me zo. Een benchmark zegt dus niets over toekomstig rendement: het vertelt vooral welke bedrijven in het verleden goed hebben gescoord.
Gevolg van deze trends is een oncontroleerbare automatische piloot. Alsof je een zelfsturende auto niet laat weten waar die naartoe moet rijden.
Wachten op slachtoffers
Financiële crises kennen vaak eenzelfde afloop, maar meestal niet dezelfde oorzaak. Hoge schulden en hoge waarderingen van nagenoeg alle assets maken markten zeer kwetsbaar voor rentestijgingen. Beleggers die automatisch handelen of behept zijn met benchmarkfetisjisme kijken niet naar de onderliggende risico’s en kansen in een veranderende omgeving. Hun vizier is vooral gericht op het verleden. Zelfsturend zou je het kunnen noemen. Maar dan wel in een auto met een schone achterruit en een geblindeerde voorruit.
Hans Stegeman is econoom en werkt bij Triodos Investment Management.