Huidige internationale politieke trends vergroten de kans op een gedaanteverwisseling van investeerder en beleggers: van stieren naar beren.
“If we cannot end now our differences, at least we can make the world safe for diversity.”
John F. Kennedy (10 juni 1963)
Vijfenvijftig jaar geleden zag JFK al dat een geheel liberaal-democratische wereld er (voorlopig) niet in zat. Hij wilde in elk geval zeker stellen dat plaats was voor zowel liberale democratieën als andere vormen van bestuur. Na de Koude Oorlog ontstond even de euforische gedachte dat kapitalistische democratie niet te stoppen was. Deze overtuiging is (vooralsnog) gelogenstraft.
Het idee was dat de bevolkingen van autoritaire landen bij het bereiken van een zeker welvaartsniveau meer vrijheden zouden opeisen. Dat is of niet gebeurd of landen kwamen vast te zitten in de middle income trap. Van de 101 middeninkomenslanden in 1960 waren er in 2008 slechts dertien in geslaagd om hogerop te komen. Dit fenomeen is steeds belangrijker geworden, omdat tegenwoordig vijf van de zeven miljard mensen op aarde in middle income countries leven.
Afspraak tussen overheid en volk
In veel van die landen gold en geldt de impliciete afspraak tussen overheid en volk van sterke economische groei in ruil voor politieke passiviteit. Dat is de vriendelijke manier om het te beschrijven, want veelal zal een regime het niet accepteren als het volk af wil van deze constructie.
In China zijn ze er niet gerust op. Autoriteiten halen de teugels verder aan uit angst voor pijnlijke bijwerkingen van een vertragende groei die gepaard gaat met versteviging van het kredietkaartenhuis en de overstap van op export gerichte naar een technologische hoogstaande, op consumptie gebouwde economie.
In menig ander land schuiven leiders ook steeds verder richting autoritair regime op het politieke spectrum. Denk aan Turkije en Venezuela, maar bijvoorbeeld ook Hongarije.
Tribale krachten
Marian L. Tupy, verbonden aan denktank CATO, schreef onlangs naar aanleiding van een boek van Jonah Goldberg:
“Our… staggeringly complex global economy that turns strangers from different continents into instant business partners, and a meritocratic system of social and economic advancement that ignores people’s innate features…is both very new and extremely fragile… The forces of tribalism always linger just below the surface…From Russia and China to Turkey and, to some extent, the US, the all-mighty chieftain is back in charge.”
Het is de vraag of de wereld kan standhouden zoals JFK voor ogen had – met democratische en autoritaire landen in relatieve vrede naast elkaar. De Trumps en Erdogans van deze wereld plaatsen vraagtekens bij de door het Westen vormgegeven wereldorde. Deze leiders worden in de kaart gespeeld door alles-of-niets-kapitalisme, groeiende ongelijkheid, stagnerende of dalende reële lonen en grote sociaal-culturele veranderingen.
De periode 1945-1975 wordt aangeduid als Le Trente Glorieuses: een tijd van hoge economische groei, toenemende productiviteit, stijgende reële lonen, sterke technologische vooruitgang en gestage uitbreiding van de verzorgingsstaat. Die periode is voorbij. Negatieve trends worden aangewakkerd en versterkt door de huidige tribale krachten:
- Van democratisering naar meer nadruk op identiteit en cultuur
- Van relatieve orde naar chaos
- Van interdependentie naar ontkoppeling
De groei wordt bedreigd door identiteitspolitiek, ondermijning van instituten die veiligheid en economische groei de afgelopen zeven decennia hebben geholpen en protectionistische initiatieven die internationale productieketens en andere vormen van globalisering schaden.
Kwetsbaar Europa
Daarbij is Europa kwetsbaar. Veel landen in Oost- en Zuid-Europa zijn jonge democratieën die nog altijd zo goed en kwaad als het gaat hun weg zoeken in de liberale, westerse wereld. Daarbij zien we toenemende spanningen tussen west en oost bovenop al bestaande noord-zuidspanningen. Bovendien is het onrustig aan de Europese grenzen en staat de trans-Atlantische relatie onder hoogspanning.
Terwijl het Westen wankelt, verharden opkomende machten hun opstelling en spelen zij westerse landen tegen elkaar uit. Daarbij moet het Westen beducht zijn voor allianties tussen voorheen onwaarschijnlijke partners. Zo ontmoetten Xi Jinping en Poetin elkaar sinds 2013 al 26 keer.
Westerse samenlevingen kraken in hun voegen als gevolg van vergrijzing en schuldenbergen. Ook opkomende economieën met hoge schulden in buitenlandse valuta krijgen het almaar moeilijker, terwijl bevolkingen veeleisender worden. Daarbij groeit de kans op verdere politieke instabiliteit naarmate meer democratieën bewegen richting schemergebied tussen democratie en autocratie. Ondertussen loopt de wereldeconomie gevaar door de combinatie van handelsconflicten, geopolitiek spierballenrollen en weaponization of finance.
Politieke onzekerheid en de inmiddels historisch lange economische herstel/groeiperiode maken dat in de schemer van het marktoptimisme de stieren langzaam in het donker verdwijnen en weer opduiken als beren.
Andy Langenkamp is senior politiek analist bij ICC Consultants en ECR Research