Investment Officer spreekt maandelijks met beleggingsexpert Jan Longeval over zijn visie op de economische en financiële actualiteit. Tijdens de zomermaanden belicht hij de “geo” in geopolitiek. In dit eerste deel blijven we in Europa en zijn vlakte, volgende maand trekken we naar het Oosten. ‘Het verschrikkelijke lijden van de Russen in WOII moet je altijd in het achterhoofd houden.’
‘Als men vandaag over geopolitiek meent te spreken, gaat het vooral over politiek’, vindt Longeval. ‘Zo wordt al eens uit het oog verloren waar de “geo” voor staat: geografie. Die is nochtans zeer sterk bepalend in internationale politiek. Dat verband wil ik verduidelijken, te beginnen met Europa.’
Longeval werpt wel eerst een disclaimer op. ‘Dit is gevoelige materie. Het is niet mijn bedoeling om sympathie op te wekken voor de ene of de andere partij, noch om een oordeel te vellen. Ik ben geïnteresseerd in de geopolitiek als belegger, econoom en strateeg. Om geopolitieke risico’s in te schatten, mag je je niet beperken tot het eigen narratief. Je moet je ook verdiepen in het narratief van de andere zijde. Daarbij is verklaren niet hetzelfde als goedpraten.’
Van de Pyreneeën tot de Oeral
Longeval zoomt dieper in op de motieven van Rusland voor zijn inval in Oekraïne, die volgens hem een voorgeschiedenis van eeuwen kent. ‘De aanleiding valt deels geografisch te duiden. Een aanzienlijk deel van Rusland ligt op wat de Europese Vlakte wordt genoemd. Die begint, van west naar oost bekeken, aan de voet van de Franse Pyreneeën, loopt over de Lage Landen, West-Duitsland en Polen en waaiert dan uit onder meer via Finland, de Baltische Staten en Oekraïne naar Rusland tot ze tegen de Oeral aanloopt. Met een beetje goede wil zie je er de vorm van een fuik in, waarbij de brede mond in Rusland ligt. Aan de kant van de Pyreneeën is die vlakte maar een paar honderd kilometer breed.’
‘Geografie en geopolitiek betekenen voor een groot stuk nadenken over politieke kwetsbaarheden en opportuniteiten. Militair bekeken kunnen legers zich relatief makkelijk over een vlakte voortbewegen. Alle landen op de as van de Europese Vlakte zijn er daarom voor beducht zich tegen een inval te beschermen. Zo heeft Frankrijk al drie keer een invasie gekend via deze vlakte. In 1870-1871 met de inval van de Pruisen en de val van Parijs. Daarna nog eens in de Eerste en Tweede Wereldoorlog.’
Napoleon
‘Ook Rusland heeft er zo verschillende keren van langs gekregen’, schetst Longeval verder. ‘Denk maar aan de inval van Napoleon in 1812 en natuurlijk ook de Tweede Wereldoorlog. Toen hielden de Duitsers er verschrikkelijk huis. Rusland was het land met het grootste aantal slachtoffers: naar schatting 27 miljoen, maar volgens sommige historici zelfs nog veel meer.’
‘Die oorlog was dus een verschrikkelijk trauma voor het Russische volk. Dat moet je altijd in het achterhoofd houden als je nadenkt over Rusland. Je hebt er een relatief kleine bevolking in een onmetelijk groot land, dat altijd twee prioriteiten heeft gehad. Eén: het land bij elkaar houden, wat hun autocratische staatsvorm verklaart. En twee: de vijand van hun eigen landsgrenzen weghouden. Wit-Rusland, de Baltische staten, Finland en Oekraïne hadden een functie als buffer tussen twee nucleaire grootmachten: het Westen, dus Amerika en zijn bondgenoten, en Rusland.’
‘Vooral Oekraïne zorgde er dus voor dat die twee grootmachten fysiek niet te dicht bij elkaar kwamen. Daar is het schoentje beginnen nijpen na de val van de Berlijnse muur in 1990. Bij de onderhandelingen over de aansluiting van Oost-Duitsland bij het NAVO-lidmaatschap van West-Duitsland deed het Westen de belofte dat de NAVO ‘would not move one inch to the east’. Achteraf stelde het Westen dat dat geen juridisch engagement was, maar dat hadden de Russen zo niet begrepen. Voor hen was dat een belofte waaraan het Westen zich had moeten houden.’
Een brug te ver
‘Na het uiteenspatten van de Sovjet-Unie belandde Rusland in chaos. Op dat moment is de NAVO in verschillende golven beginnen uitbreiden tot aan de landsgrenzen met Rusland, maar Rusland stond te zwak om zich daartegen te verzetten. De Russen maakten onder Poetin wel duidelijk dat een aansluiting van Oekraïne bij de NAVO of het optrekken van militaire NAVO-structuur in Oekraïne een brug te ver zou zijn. En de intentie om tot de NAVO toe te treden werd niettemin uitgesproken, onder druk van Amerika. Nogmaals: daar vel ik geen oordeel over. Ik spreek enkel vanuit het perspectief van Rusland, dat dit als een zoveelste verraad van het Westen ziet. In het Westerse narratief wordt de logica van Poetin als een voorwendsel beschouwd.’
‘Dat is dus op zijn minst deels de aanleiding geweest tot de Russische bezetting van de Krim en de inval in Oost-Oekraïne. Rusland argumenteerde: genoeg, jullie komen te dicht. In het Westen wordt die actie van Rusland vooral beschouwd als een actie van iemand die de oude Sovjet-Unie in ere wil herstellen, wat wellicht ook een stuk van de drijfveren is.’
Voor Longeval is het dan ook duidelijk waar de sleutel tot het beëindigen van het conflict ligt. ‘Poetin geeft aan dat hij bereid is om vrede te sluiten, onder bepaalde voorwaarden: het behoud van de Krim, het behoud van de regio’s in het oosten en spijkerharde garanties dat Oekraïne zich nooit of te nimmer zal aansluiten bij de NAVO.
Zoals vaker in een negotiatie, heb je bij een eerste voorstel een bepaalde marge om toegevingen te doen. En wellicht is de toegeving die Poetin bereid zal zijn te doen, het verzaken aan de territoriale claim op Oost-Oekraïne mits garanties over een zekere regionale autonomie. Dus dat is volgens mij de echte oplossing voor dit conflict. Een negotiatie zou Poetin ook verplichten tot het bekennen van kleur. Indien de NAVO-garantie wordt gegeven en hij bindt niet in, dan valt zijn narratief in het water.’
Finland
‘Hetzelfde probleem stelt zich nu ook met de aansluiting van Finland’, gaat Longeval nog verder. ‘Maar ik denk dat Rusland die aansluiting wel zal gedogen, zolang het Westen er geen groot militair arsenaal installeert. Mocht dat wel gebeuren, is de kans reëel dat Poetin de confrontatie met de NAVO zal aangaan.
Om het even om te draaien: hoe denk je dat Amerika zou reageren mocht China een militair bondgenootschap sluiten met Canada en Mexico en nucleaire wapens zou installeren aan de grens met de VS? Die geografische kwetsbaarheid ligt dus uitermate gevoelig bij de Russen, die bijlange ook het massale lijden van de Russische bevolking in de Tweede Wereldoorlog niet zijn vergeten.’
‘Het idee dat Poetin klaar zou staan om Europa binnen te vallen past dus niet in de logica die ik juist heb geschetst. Behalve dus indien men zwaar wapentuig begint te verzamelen in de andere nieuwe NAVO-lidstaten aan de grens met Rusland. Als we er even van uitgaan dat dit niet zal gebeuren, zal Rusland zich in de eerste plaats opnieuw richten op het consolideren van zijn buffers met het Westen. De kans is reëel dat het Wit-Rusland formeel zal absorberen. En mocht Georgië een te pro-Europese en pro-NAVO-koers gaan voeren, zal Rusland zich ook daar nog meer dan vandaag gaan roeren.’
Jan Longeval ziet mogelijkheden om portefeuilles te beschermen tegen die geopolitieke risico’s. Vooraleer hij die samenstelling verder toelicht, zal hij begin augustus eerste de geografische situatie in het Oosten bespreken.