Passief beleggen kan worden gezien als een disruptieve innovatie die de kosten ook voor actieve beleggers heeft verlaagd. Het heeft er voor gezorgd dat actieve beleggers actiever zijn geworden, waardoor hun vergoeding meer in lijn is gekomen met hun toegevoegde waarde. Ondertussen profiteren passieve beleggers als free rider van het vele werk van actieve beleggers.
Dat is dus niet één bepaalde actieve belegger of een groep van beleggers, maar juist het collectief van actieve beleggers. De kracht van dit proces is vergelijkbaar met de onzichtbare hand van de markt van Adam Smith. Ook iedere actieve belegger streeft slechts zijn of haar eigenbelang na, maar weet daarmee wel de welvaart voor het collectief te creëren.
De onzichtbare hand van de markt zorgt voor de meest optimale allocatie. Bekend is het voorbeeld waarin aan verschillende mensen de vraag wordt gesteld hoeveel knikkers er in een pot zitten. Naarmate de groep toeneemt, neemt ook de kans toe dat het gemiddelde dicht bij het daadwerkelijke aantal knikkers zit. Het kan natuurlijk voorkomen dat een enkele persoon precies het aantal knikkers heeft geraden, maar de kans is vrijwel nihil dat deze persoon het telkens goed heeft. Dat terwijl het collectief bij de herhaling van het experiment telkens weer dicht bij de juiste uitkomst zit. De wijsheid van de massa is groter dan het individu. Het is contra-intuïtief, maar waar.
Het gebruik van deze collectieve wijsheid kan ook worden gebruikt om de toekomst te voorspellen. Financiële markten vormen daardoor vaak de beste voorspeller van de toekomst. Wel is daarvoor vereist dat niet iedereen met hetzelfde antwoord komt. Er is diversiteit vereist in de antwoorden. Als iedereen in de index gaat beleggen wordt dit proces gefrustreerd, al is het moeilijk aan te geven waar de grens ligt. In theorie wordt de markt slimmer, als meer mensen gaan indexbeleggen. Maar het kan ook zijn dat de markt dommer wordt, doordat iedereen gaat indexbeleggen.
Een belangrijke consequentie is wel dat markten waar steeds minder actieve beleggers rondlopen, gevoelig worden voor een narratief. Een narratief is het vermogen van de mens om verhalen te vertellen. Dat is in essentie wat ons onderscheidt van alle andere dieren. Het narratief, bijvoorbeeld in de vorm van een religie of een ideologie, zorgt er ook voor dat mensen in grote verbanden kunnen samenwerken.
In de volledig vrije markt is er sprake van perfecte balans tussen vraag en aanbod, ook al lijkt dat soms niet zo. Het vermogen van het collectief om de toekomst te voorspellen, maakt dat zelfs zeepbellen uiteindelijk voor de gewenste uitkomst zorgen. Neem bijvoorbeeld de dotcombubbel, vaak gezien als een vorm van irrationele uitbundigheid. Zo’n zeepbel is de enige manier om de implementatie van een nieuwe technologie te versnellen. Net zoals de tulpenmanie ervoor heeft gezorgd dat Nederland nog altijd een belangrijke producent van tulpen is, heeft de dotcomzeepbel er voor gezorgd dat iedereen in de wereld kan beschikken over snel (mobiel) internet tegen een relatief lage en vaak vaste vergoeding. De vrije markt zorgt er bij een zeepbel voor dat de middelen naar de juiste oplossing worden gealloceerd.
Belangrijk voor een vrije markt is dat participanten dus verschillen qua opvattingen. Dat is gemakkelijker gezegd dan gedaan. Mensen vertonen namelijk kuddegedrag. In de kudde is het veilig. Het is veel veiliger om je aan te passen aan gedrag dat rationeel lijkt, dan zelf een rationele strategie bedenken. Zeker wanneer er weinig tijd is om te reageren. Kinderen imiteren hun ouders instinctief.
Mensen gedragen zich dus op basis van wat anderen denken dat het juiste gedrag is. De communicatie daarover gaat via een narratief. Dat is niet één boodschap van het verhaal, maar een reeks aan boodschappen die betrekking hebben op gebeurtenissen, situaties of ontwikkelingen. Als iedereen rechts rijdt, dan loont het om ook rechts te rijden, zonder je vooraf de vraag te stellen of links rijden wellicht beter is.
Een nadeel van de onzichtbare hand is dat producenten snel geneigd zijn om samen te spannen, waardoor ze een relatieve machtspositie verkrijgen ten opzichte van de consument. Dat verstoort de vrije marktwerking en daarmee ook het optimale prijsniveau. Maar dit mag niet verward worden met kritiek op het kapitalisme.
De kritiek op de vrije markt en daarmee de kritiek op de basis van het kapitalisme, is onterecht waar het gaat om de vrije markt, maar terecht waar het gaat om de samenspanning. Bovendien wordt bij kritiek op de vrije markt vaak gesteld dat de overheid moet ingrijpen. Maar waar de vrije markt sterk is in de keuze voor de juiste oplossing, heeft het communisme laten zien dat overheden vooral goed zijn in het vinden van de verkeerde oplossing.
Overigens maken ook indexbeleggers niet optimaal gebruik van de vrije markt. Ze maken namelijk ook subjectieve keuzes. Welke activa maken deel uit van de index? Zou iemand die in aandelen belegt, niet ook in private equity moeten beleggen? Ook blijken de verschillen in rendement tussen indexbeleggers zo mogelijk nog groter dan de verschillen in rendement tussen actieve beleggers. Dat komt mede door het gemak waarmee voor een bepaalde index wordt gekozen. Passieve beleggers zijn kennelijk zo passief dat de eerste de beste index al meteen wordt gezien als de juiste, terwijl actieve beleggers zo divers zijn dat ook hier de vrije markt invloed heeft op de uiteindelijke uitkomst.
De vraag blijft of actieve beleggers tegenwoordig slimmer of dommer zijn dan voorheen. Die vraag blijft moeilijk te beantwoorden. Wel is duidelijk dat actieve beleggers steeds vaker gebruik maken van narratieven in hun beleggingsbeleid. Dat zorgt er ook voor dat thematisch beleggen zo goed werkt. Het narratief van kunstmatige intelligentie heeft voor de sterke prestatie van de Magnificent Seven gezorgd.
Door DeepSeek is dit narratief recent gaan schuiven, verder aangewakkerd door de dreiging van tarieven en het tijdperk waarin de Verenigde Staten dominant waren. Opeens zijn beleggers minder verbaasd over de outperformance van China. De concurrentie van DeepSeek zorgt ook voor een breder toekomstig gebruik van kunstmatige intelligentie, maar wel tegen een lagere prijs. Opnieuw een plus voor de vrije markt.
Han Dieperink is chief investment officer bij Auréus Vermogensbeheer. Hij was eerder in zijn loopbaan chief investment officer van Rabobank en Schretlen & Co.