Kan Europa, met Duitsland als kern, niet alleen economisch, maar ook politiek en militair het nieuwe middelpunt van de wereld worden?
Op Chinese wereldkaarten ligt China niet in het Verre Oosten, maar precies in het midden. De naam China, Zhōngguó, betekent ook letterlijk Middenrijk. Eeuwenlang beschouwde China zichzelf als het centrum van de beschaving en het middelpunt van de wereld. Ook andere rijken, zoals het Egyptische of Romeinse, claimden in het verleden deze centrale positie. Afgelopen eeuw lag het economische middelpunt van de wereld lange tijd bij IJsland, maar dat middelpunt verschuift al jaren oostwaarts. Zo dringt de vraag zich op: kan Europa, met Duitsland als kern, niet alleen economisch, maar ook politiek en militair het nieuwe middelpunt van de wereld worden?
De recente ontmoeting tussen Amerikaans president Donald Trump en de Oekraïense president Volodymyr Zelenskyy heeft Europa in shock achtergelaten. Europese leiders kijken met afgrijzen toe hoe de VS plotseling flirt met een Moskouse alliantie om de oorlog in Oekraïne te beëindigen. Trump lijkt prioriteit te geven aan het stoppen van de financiële bloeding, het verkleinen van nucleaire risico’s en het herstel van relaties met Rusland - China’s grootste grondstoffenleverancier - boven sterke banden met Europa.
De Europese economie balanceert momenteel in een precaire positie. Ondanks het vermijden van een recessie blijven de vooruitzichten voor substantiële economische versnelling beperkt. Met een verwachte groei van slechts 1 procent bereikt Europa amper zijn potentiële groeicapaciteit. Na jaren van zwakke groei zonder zicht op versnelling lijkt verdere disinflatie onvermijdelijk. De Europese Centrale Bank zal waarschijnlijk meer renteverlagingen doorvoeren dan de markt verwacht, omdat de inflatie onder de doelstelling dreigt te zakken.
Restrictieve trend
Fiscaal beleid speelt hierbij een cruciale rol. Met uitzondering van Duitsland, waar recente verkiezingsresultaten ruimte bieden voor stimulering, heerst in Europa een restrictieve trend. De meeste landen ervaren een fiscale rem die de economische groei verder tempert. Duitsland, traditioneel Europa’s economische motor, beschikt over meer fiscale ruimte dan andere landen. Het probleem schuilt niet in het vermogen, maar in de bereidheid deze middelen te gebruiken. Toch kampt Duitsland met structurele uitdagingen: de exportgroei daalt sinds 2017 en de vooruitzichten voor wereldhandel bieden weinig hoop. De Duitse industrie, historisch verbonden met China, voelt de gevolgen van Chinese economische zwakte, vooral in de vastgoedsector.
Terwijl Frankrijk worstelt met fiscale consolidatie, ziet Italië de stimulansen van het Superbonus-programma vervagen. Voor Italië verwachten economen een vlak bbp gedurende 2025. Ook de Spaanse groei vertraagt, hoewel hun fiscale positie minder zorgen baart dankzij verbeterde belastinginkomsten.
Cruciale keuzes energiebeleid
De financiële markten concentreren zich nu vooral op Europa’s militaire afhankelijkheid van de VS, maar onderschatten hoe de veranderende wereldorde Europa dwingt zijn energiebeleid volledig te herzien. Tot voor kort bestond dit beleid voornamelijk uit de energietransitie, terwijl daardoor de afhankelijkheid van fossiele brandstoffen uit Rusland, de VS en instabiele regio’s toenam.
Europa staat voor cruciale energiebeleidskeuzes. Een snelle transitie naar elektrische voertuigen, batterijen en zonnepanelen vereist heroverweging van Chinese tarieven en betere betrekkingen met Peking, mogelijk ten koste van Europa’s auto-industrie. Een ommekeer in kernenergie-investeringen zou logisch lijken, maar blijkt kostbaar en traag doordat te weinig kernenergie-ingenieurs zijn opgeleid in de afgelopen decennia. Andere opties omvatten het bijleggen van de spanningen met Rusland - een pad dat Duitse en Italiaanse ondernemers verkiezen - of het bouwen van pijpleidingen vanuit het Midden-Oosten, wat een grotere afhankelijkheid van Turkije zou creëren.
Ondertussen is al begonnen met het herstel van gaspijpleidingen vanuit Rusland naar Duitsland, onder leiding van een oud-officier van nota bene de Stasi. Europa zou ook strategische grondstofvoorraden kunnen aanleggen, maar de financiering hiervan blijft problematisch. Verder bevat de Europese bodem aanzienlijke aardgasvoorraden die alleen via fracking winbaar zijn, wat aanpassing van milieuregels vereist. Opmerkelijk genoeg wordt gas dat elders wordt gewonnen met behulp van fracking en daarna geïmporteerd als LNG wél geaccepteerd, ondanks de hoge CO2-uitstoot. Europa lijkt zijn duurzame imago liever niet te bezoedelen door zelf aan fracking te doen.
Touwtjes in handen
Geopolitieke ontwikkelingen, waaronder een mogelijke Russisch-Oekraïense vredesdeal, spelen budgettair een grote rol. Verhoging van de EU-defensie-uitgaven naar 3 procent van het bbp zou jaarlijks ongeveer 175 miljard euro extra vergen. Oekraïense wederopbouw zou daarbovenop ongeveer 0,15 procent van het EU-bbp kosten. Deze factoren kunnen de Europese economie stimuleren, maar zetten de fiscale ruimte verder onder druk. De kernvraag blijft of het nieuwe Rijk van het Midden tegelijkertijd een nieuw energiebeleid én defensiebeleid kan bekostigen.
Europa bevindt zich op een historisch kruispunt. Terwijl geopolitieke verschuivingen en economische uitdagingen elkaar in rap tempo opvolgen, moet het continent beslissen of het slechts een speelbal blijft van grootmachten of zelf de touwtjes in handen neemt. De toekomst van Europa als economisch, politiek en militair zwaartepunt hangt af van zijn bereidheid om moeilijke keuzes te maken: durft het te investeren in strategische autonomie, of blijft het afhankelijk van anderen? De wereld wacht niet - Europa moet nu handelen, of accepteren dat het nooit het nieuwe middelpunt zal worden.
Han Dieperink is chief investment officer bij Auréus Vermogensbeheer. Hij was eerder in zijn loopbaan chief investment officer van Rabobank en Schretlen & Co.